Jan Mankes

Tot een aantal weken geleden heb ik gedacht dat mijn pake uit De Knipe kwam, een dorpje dichtbij Heerenveen. Het blijkt echter Oudeschoot te zijn geweest een ander dorpje dichtbij Heerenveen. Hoewel het natuurlijk niks uitmaakt, ben ik toch een kleine illusie armer. Ik heb me jaren voorgesteld dat mijn pake een van mijn favoriete schilders zou hebben kunnen gekend. Het hemd is immers nader dan de rok.

Jan Mankes (Meppel, 15 augustus 1889 - Eerbeek, 23 april 1920) woonde van 1909 tot 1915 in De Knipe en dus het zou gekund hebben, een pake uit De Knipe die hem gekend zou hebben. Hoewel, pake was gereformeerd en Jan Mankes trouwde in 1915 met Annie Zernike, de eerste vrouwelijke predikant van Nederland. Ik vind dat een prachtig detail, de eerste Nederlandse vrouwelijke predikant in de doopsgezinde kerk van De Knipe, zo werd het geenszins de minste onder de Nederlands dorpen. Pake zal daar destijds waarschijnlijk anders over gedacht hebben.

Het leven van Mankes was kort en dus is zijn oeuvre niet zo groot. De laatste jaren was hij als gevolg van tbc ziekelijk en het is verleidelijk om zijn fragiele gezondheid in verband met zijn werk te brengen. Want zijn schilderijen zijn breekbaar, soms welhaast doorschijnend als de huid van een stervende. Zijn onderwerpen zijn enkel en geïsoleerd: een geit, een vaas, een portret van zijn vader of moeder of vrouw of van zichzelf - maar nooit als groep - een roofvogel, een vaart met wat bomen omzoomd, een egeltje, niks bijzonders. En allemaal zo kwetsbaar en ijl, alsof het kleine en gewone heel voorzichtig en teruggebracht tot de kern op papier of linnen gezet moest worden. Soms wordt de afbeelding daardoor vaag en flets, vaak een licht of donker ton-sur-ton maar dat geeft het een extra dimensie, de kleuren lopen natuurlijk in elkaar over, de achtergrond hetzelfde als het afgebeelde object, maar toch heel anders.

Mankes is ook de schilder van de schemerfloers, tenminste zo noem ik het. Het lijkt alsof hij veel zijn schilderijen een mysterieuze sluier geeft die de schilderijen onmiskenbaar van hem maken. Het schilderij hierboven is hier een mooi voorbeeld van. Het schemert niet echt, maar er zit wel degelijk een sluier over het schilderij. Het geeft het schilderij een indringende eenzaamheid, die je het beste voelt in het schemeruur. Het is ook een mooi voorbeeld hoe Mankes schildert, vaag en precies tegelijkertijd, als je de stammen van de bomen ziet, die zijn zowel uniek als deel van het geheel.

Al die ingetogenheid, misschien moet dat wel als je in 1915 getrouwd bent met de eerste vrouwelijke predikante, wie weet. Geboren in Meppel en dan naar De Knipe, dat lijkt ook niet tot uitbundigheid uit te nodigen. Althans zo lijkt het, want Mankes is ook de schilder van het mooiste en veelkleurigste groen dat ik ooit gezien heb, zo helder en glimmend, alsof hij de kleur zelf uitgevonden heeft. De groene vaas glinstert en knispert, maar het gras om de berkenbomen tussen de benen van de geit is minstens zo fraai en het groen op de achtergrond van de uil is als van een stroboscoop, het is één groot feest van groenen.

Zoals gezegd, het hemd is nader dan de rok en het is aantrekkelijk als er door iemand van 'geringe' afkomst (wat een provinciaal voor mij welhaast vanzelsprekend is) iets groots wordt verricht. Ik vermoed dat Jan Mankes voor mij daardoor nog een grotere held is geworden. Een lyts mantsje út De Knipe die sa moai skilderje kin. Ien fan ús. Daarmee doe ik hem echter onrecht, want hij is een formidabel schilder ongeacht zijn afkomst of oorsprong. Het mooie is dat je altijd meteen ziet dat een schilderij van hem is. Dat is weliswaar niet zijn prerogatief, maar desondanks.

Gelukkig wordt hij ook als bijzonder schilder erkend. Ga zijn schilderijen bezoeken in museum Belvédère op een steenworp van De Knipe en Oranjewoud, je kunt wandelend naar de plekken die Mankes geschilderd heeft of ga naar Museum More in Gorssel en ook Museum Arnhem heeft een prachtige collectie. Raak onder de indruk van Mankes' precisie, van z'n omfloerste manier van schilderen, van zijn ijle en iele wereld, die bijna niet van deze wereld is. Kijk zelf, want uiteindelijk zijn mijn woorden maar een onbeholpen en tekortschietende stameling om de schoonheid van Mankes te vangen.

Overigens kende pake wel Cissy van Marxveldt, die in Oudeschoot woonde, zo vertelde mijn moeder. Dat is ook mooi.